Гап ҳайкалда эмас, аёл кишига ҳурматда.

Мухаммад Исмоил
САМОЛАРДА СЎЙЛАГАНИМ СЕНСАН, ОНА-ЮРТ

Самолётимиз момиқдай оппоқ ва охири кўринмас булутлар узра Нью-Йорк шаҳри томонга сузиб борарди.
Учоқ иллюминаторида Атлантика океанини кўришдай оддий истагим ҳам чиппакка чиққан, ҳатто баъзиларнинг елкасида сув сачратиб юрган китларни кўриб қолишинг мумкин деган қизиқтиришлари энди аста-секин хомхаёлга айланаётганди. Юзимдаги изтиробни йўқотиш учун ўзимга бошқа бир овунчоқ ахтара бошлайман. Газеталарни титкилайман. Лекин ўн икки соат давом этадиган тўхтовсиз сафарда газеталарнинг ўзи билангина овуниш ҳар қандай ўқимишли одамнинг ҳам сабр-косасини тўлдириб юборади. Чекиб келиш учун узун залга ўхшаб кетадиган ”Боинг”нинг ортки қисмига ўтар эканман, истараси иссиқ, чиройли, юзидан самимият ёғилиб турган қизга кўзим тушади ва беихтиёр:
- Яхшимисиз, зерикканимдан нақ юрагим ёрилиб кетай деяпти, - деб юборганимни билмай қоламан.
- Телевизор кўрмаяпсизми, зўр кино бўляпти-ку!?

- Йўқ, ҳеч нарса кўргим йўқ. Қанақа шаҳарга бориб қоламан экан, деган ҳаёл гангитиб қўйди.
- Нима, биринчи келишингизми?
- Биринчи. Устига-устак, тўсатдан. Иш кўплигидан ҳатто қаерга кетаётганлигимни тушунишга фурсат ҳам бўлмади.Самолётга чиққанимдан кейингина Америкага келаётганимни ўйлаб, орзиқиб кетдим.
- Таваккалчи экансиз-да?
- Энди сизнинг таваккалчилигингиз олдида бизники ҳолва бўлса керак.
- Менга нима қипти?
- Ёшсиз, гўзалсиз, бир ўзингиз бегона бир ватанга кетиб бораяпсиз. Ёнингизда ҳеч ким йўқ.
- Э, қўрқманг, мана, уч йил бўлди. Биринчи курсга ўқишга келганимда ўн етти ёшда эдим. Киноларда чавандозларни, пистолетлардан ўқни нишонга бехато урадиган чапдас ковбойлар юрти – Техасни топиб борганимда, хаёлимдаги Америка мутлақо бошқа эканлигига амин бўлдим. У ерда ҳаммаси ўзгача.
- Мисол учун…
- Сизни қайси жиҳатлари қизиқтиради ўзи?
- Инсон ҳуқуқлари…
- Анчайин яхши йўлга қўйилган. Айтайлик, пойтахт шаҳар Вашингтоннинг бугунги кундаги мэри – қора танли киши. Тасаввур қиляпсизми, дунёдаги энг қудратли давлатлардан бири бўлмиш Америка Қўшма Штатларининг пойтахти Вашингтон шаҳрининг ҳокими – қора танли киши. Лекин бу демократияга етиб келиш учун Америкага неча юз йиллар керак бўлди. 1863 йил америкалик қора танли руҳоний Мартин Лютер Кинг оқ танлилар билан қора танли кишилар Худонинг тенг ҳуқуқли бандалари эканлиги ҳақидаги назарияни одамлар онгига сингдириш ҳаракатига бутун ҳаётини бағишлади. Лекин шу ҳуқуқ учун курашгани туфайли у отиб ўлдирилди. Юз йиллардан сўнг Президент Жон Кеннеди оқ танлилар ва қора танлилар тенг ҳуқуқли эканлигини ҳаётга жорий этганлиги учун машъум суиқасдга дучор бўлди. Ҳозир ҳам баъзи низолар чиқиб туради. Лекин амалдаги қонун оқ танлилар ва қора танлилар ҳуқуқини тенг қилиб қўйган.
- Ватан тушунчасини улар қандай англайдилар?
- Айтайлик, америкалик қамоқда ётса, каравотининг тепасига Американинг кичкинагина байроғини осиб қўяди. Нима учун? Чунки у ўз Конституциясидан, ўз давлатининг қонунларидан фахрланади. Шунинг учун у ватани учун жонини ҳам аямайди. Ўзи маҳбус бўлиб, жазо оляпти. Лекин у тўғри жазо олаётганига иқрор. Шунинг учун ихтиёрий равишда Ватанига муҳаббати ҳатто шу ерда ҳам, бироз бўлса-да, сусаймасдан байроқни бошининг устига ҳилпиратиб қўйган.
- Одамлар онгида Ватанга муҳаббат ҳиссини қандай уйғотиш мумкин?
- Бунинг йўллари кўп. Мисол учун Вашингтоннинг қоқ марказида ўн гектарга чўзилган Арлингтон қабристони бор. Унда 220 мингга яқин Америка учун қон тўккан ҳарбийлар қабри жойлашган. 200 йил давомида қайси бир америкалик ўз Ватанининг шон-шавкати учун, дунёнинг қайси бир бурчагида ҳалок бўлса, ҳоки Арлингтон қабристонига келтириб қўйилган. Бу нарса, албатта, жангчида Ватанга муҳаббат туйғусини уйғотади. Чунки, одам ўлганимдан сўнг Ватаним манфаатларимни ҳимоя қилар экан деб ишониши – бу муҳим гап, муқаддас ишонч экан.
- Ўзингиз чин юракдан иқрор бўлган нарсангиз нима?
- Мен, Пайғамбаримизнинг ”Порахўрлик – ҳар қандай жамиятни қурт каби емирувчи иллат” деган ҳадиси шарифларини ўқиб, бу сўзга унчалик ишонмай юрардим. Америкага келганимдан сўнг бу сўз нақадар тўғри айтилганига ҳар қадамда иқрор бўла бошладим. Ишонасизми, бу ерда порахўрлик деган тушунчанинг ўзи йўқ.
- Унчаликмасдир. Улар пулни яхши кўради, деб эшитганман. Пулсиз бир пиёла чой ҳам тутишмас экан. Кечаю кундуз пул деб югуриб юришар экан-у...
- Тўғри, пул, фойда – бу ерда эътиқод даражасига кўтарилган, лекин порахўрлик эмас. Пулни ҳалол меҳнат эвазига топишади. Олайлик, бу ерда университетлар шахсий. Лекин илм бўлмаса, шу университет эгасининг боласи ҳам ўқишга кира олмайди. Унинг илми паст бўла туриб, қандайдир йўллар билан ўқишга киришини жамиятга хиёнат, Ватанга хоинлик, Америкага сотқинлик деб тушунишади ва бундай бўлишига ҳеч қачон йўл қўйишмайди. Ота ўғлига хиёнат қилиши мумкин, лекин жамиятга, унинг яшаш тарзи, урф-одатлари, қонун-қоидасига сира хиёнат қилмайди.
- Гулсарахон, келинг, соддароқ гаплардан гаплашиб кета қолайлик. Боя бу ерда ҳаммаси бошқача дедингиз, қизлари ҳам бошқачами?
- Қизлари ҳам.
- Нега?
- Негаки ташқи кўринишларини оладиган бўлсак, бу ернинг қизлари биронтаси бизнинг ойимтиллаларга ўхшаб ясан-тусан қилиб кийинмайди. Тилла сирға, тилла узук, тилла занжирларни деярли тақишмайди. Бутун Американи айланиб тилла тиш қўйган одамни учрата олмайсиз. Бизнинг қизларимиз фасон бўлиб, кўчага кийиб чиқадиган кийимларни булар фақат тўйга кийиб боришлари мумкин. Қиз бола йилда бир ёки икки марта соч турмаклаб, катта базмларга боргандагина баланд пошна туфли кияди. Қолган ҳолларда эса оддий. Биз уйда киядиган кийимларда футболкада, майка, красовка, жемперларда юрадилар. Сочларининг узунлиги ҳам бир қарич, нари борса икки қарич, аксарияти тўрт энлик.
- Муҳаббат бобида-чи?
- Муҳаббат бобида, ундан ҳам оддий. Айтайлик, йигит билан қиз учрашиб, бир-бирини ёқтириб қолса, икки соатдан кейин бошпана топиб яшайверишлари мумкин. Бу уларнинг маслагига, дунёқарашига боғлиқ. Кўнгил кўнгилга тўғри келдими, тамом. Қолаверса, қўшилишни уят санашмайди, аксинча, қандайдир шараф деб ҳисоблашади. Бу ерда ўн етти, ўн саккиз ёшдан кейин ҳар ким мустақил саналади. Шу ёшларда улар мустақил турмуш кечиришни бошлашади. Ота-оналаридан бир йилда бир хабар олишади ёки шу ҳам йўқ. Бутун Америка улар учун битта-оила. Баъзи бир оилалар бор. Масалан: Ота иш бўйича Техасда яшайди, ўғил – Чикагода, она – Вашингтонда.
- Айтинг-чи, мен Америка қизларига бир кўришда ёқиб қолишим 
мумкинми?
- Мумкин, лекин, афсуски, инглиз тилини билмайсиз. – Тилни билган тақдирингизда ҳам сиз, аввало, ўзингизга нисбатан қизиқиш уйғота олишингиз керак. Бу энди анча мураккаб.
- Ташқи кўринишим-чи?
- Ташқи кўриниш алдамчи бўлиши эҳтимолини ҳам ҳисобга 
олишади.
- Нега?
- Бу ерда бой ёки камбағални ташқи кўринишига қараб билиб бўлмайди. Миллионерлари оддий, бизларда ўрта ҳол одам кийинадиган кийимда юради. Улар асосан ақли, дунёқарашининг кенглигига эътибор беришади. Миллионерларни кўпинча кутубхона залларида учратиш мумкин. Шаҳарнинг қайси бурчагидаги кутубхоналарга борсангиз, лиқ тўла одам. Китоб дўконлари ошхоналар билан чатишиб кетган. Бир янги китобни сотиб олишдан аввал уни шу ерда истаганча ўқиб, чой, кофе ичишингиз, кейин ҳатто китобни сотиб олмай чиқиб кетишингиз мумкин. Бу – оддий ҳол.
- Мана, сиз дунё кўрибсиз. Ўзингиз энди кимга, қанақа одамга турмушга чиқасиз?
- Америкада мингга яқин ўзбек талабалари таълим олади.
Қолаверса, ота-онам ҳам қараб туришмас. – У шўх кулади, Менинг саволларим, ярим ҳазил, ярим чинлигидан завқланади ва ўзи ҳам мени эрмак қилаётганидан баҳри-дили очилиб нозланади. Лекин мен бўш келмайман. Унинг қитиқ патига тегишни давом эттиравераман.
- Энди қайтиб борганингизда Тошкентнинг йигитлари ҳам қишлоқига ўхшаб кўринса керак?
- Йўқ, унчалик эмас. Лекин мен ўзимизнинг урф-одатларимизни яхши кўраман. Қизларимиз худди маликалардай кийинишларини яхши кўраман. “Йўқ” деб хархаша қилишларини яхши кўраман. Улар ота-оналарининг эркатой арзандалари бўлиб юришларини яхши кўраман. Ўз турмуш ўртоқларининг чўри сингари итоаткор бекаси бўлишларини ёқтираман. Бутун қалбим, вужудим билан тобе бўлсам-да, тилимда ишва билан ”йўқ” дейишни ёқтираман. Эҳ, Ўзбекистонимизга нима етсин!
- Дунёнинг ҳамма ерида бир хил эмасми? Қизлар “Йўқ” деганда муҳаббат оловини кучлироқ ёқиш учун айтмаётган бўладиларми?
- Америкалик қизлар бир марта ”йўқ” дедими, умидингизни узиб кетаверишингизга тўғри келади.
- Агар мен умидимни узмасам-чи?
- Унда у сизни ростакамига беҳаё ҳисоблайди ва тушунишга ҳаракат қилиб ўтирмайди.
Қиз менга ёлғондан бўлса ҳам овозини бир парда баланд кўтариб, дағдаға қила бошлайди.
- Билиб қўйинг, бу ерда аёллар ростакамига тенг ҳуқуқга эга. “Йўқ” дейишдими, йўқ. Тамом.
- Жуда унчаликмасдир. Тушунадиганлари ҳам топилар.
- Энди айтаман-да! Бу сизнинг санъатингизга боғлиқ.
Лекин Америкада аёллар қаттиқ эъзозланиши рост. Айтайлик, мана сиз эртага Вашингтонга борасиз. У ерда Капитолия майдони бор. Капитолия майдонида эса Америка Қўшма Штатларининг Конгресси биноси жойлашган. Шу бино қуббасининг энг юқорисида Озодлик ҳайкали ўрнатилган. Бу – аёл кишининг тимсолидир. Яъни қонун чиқарувчи масканнинг энг юқорисида мана, юз йилларки аёл кишининг ҳайкали турибди. Америкада эса қонундан кўра кучлироқ кучнинг ўзи йўқ. Айтайлик, шу бинонинг қурилганига икки юз йиллар бўлди. 1837 йилда Вашингтонда шу саройдан баланд бино қурилмасин деган қарор чиқарилган. Мана, ҳали ҳанузгача бу шаҳарда Конгресс кошонасидан баланд иморат йўқ. Бу қонундан устунроқ ҳеч нарса йўқ, деган маънони билдиради. Вашингтон эса Тошкентдан аҳоли сони жиҳатдан тўрт, беш баробар кичик бўлса-да, дунёдаги энг қудратли давлат пойтахтидир. Америка аёлни улуғлагани туфайли неча юз йиллар ўтиб, шундай қудратли давлатга айланди.
- Озодлик ҳайкалини ўрнатгани учунгина бу давлат қудратли бўлгандир?
- Гап ҳайкалда эмас, аёл кишига ҳурматда. Орадан юз йиллар ўтиб, бу кичкина ҳайкал Нью-Йоркка ўрнатилди. Озодлик ҳайкалини эшитган бўлсангиз керак? Нега бу ҳайкал аёл тимсолида? Нега инсон учун энг қудратли туйғу – озодлик, аёл тимсолида? Чунки аёл муҳаббат тимсоли. Ватан тимсоли, Она тимсолидир.
Гулсара (ўз фамилиясини сир тутди)нинг қоп-қора кўзларида саодатманд туйғу ялтираб кетди. Қани, сўзларимга нима деркин деб, менга қаради. Мен эса бироз айбдордай кўзимни иллюминатор томонга олиб қочдим… Рости, нима дейишни ҳам билмасдим. Ахир, мен ҳам аёл кишига меҳр-муҳаббат чексиз бўлиши тарафдори эдим-да. Шу пайт Гулсаранинг таъқиб этувчи нигоҳидан қутилишга сабаб топгандай: 
- Ана қаранг, шаҳарга яқинлашаяпмиз, – дедим қувониб
Гулсара иллюминатор томонга энгашди. Чексиз баҳри муҳит тугаб, ер кўрина бошлаган, самолёт пастга қараб энаётганди. Самолёт Ўзбекистон ҳаво йўллариники бўлганлиги учун ундан стюардесса хонимнинг майин овози таралди:
- Ҳурматли йўловчилар! Самолётимиз – Нью-Йорк шаҳрига яқинлашмоқда. Илтимос, бел камарларингизни боғлангиз. ”Ўзбекистон ҳаво йўллари” авиакомпанияси ходимлари барчангизга хуш кайфият тилайди. Эътиборингиз учун раҳмат.
Кейин шу сўзлар инглиз тилида такрорланди.
Мен завқ билан иллюминатор ойнасидан Нью-Йорк шаҳрини томоша қила бошлайман. Кўзим қўлини баланд кўтариб турган Озодлик ҳайкалига тушади.
- Ана, сиз айтган Озодлик ҳайкали. Пастда туриб қарасангиз, бундан
ҳам улуғвор кўринади.
- Албатта бориб кўраман. Бизда Бибихоним мадрасаси аёлга эҳтиром рамзи сифатида қурилган. Тожмаҳални ҳам бизнинг боболаримиз қуришган. Қолаверса, ҳамиша қалбимизда ўзбек аёлига нисбатан мана шу ҳайкал даражасидаги меҳр-муҳаббат, эҳтиром яшаб келган. Биз ўз ҳурматимизни ҳайкалларга эмас, қалбимизга жойлаганмиз.
- Шундай бўлсин!
- Хўп, хайр!
- Кўришгунча хайр!
Биз тушишга тайёрлана бошладик. Бизни номаълум Америка кутиб турарди. 
Қачонлардир Беруний бобом кашф этган бу сеҳрли диёрга илк қадамларимизни бирма-бир ташлай бошлар эканмиз, бу юрт одамларига Она Ўзбекистонимиз ҳақида жўшиб-ҳайқириб айтадиган қутлуғ сўзларимиз аста-секинлик билан юрагимизда ифтихор туйғусини кўтара бошлайди.

Тошкент – Нью-Йорк
SHOIR.UZ