Вақт, вақт, вақт… У бунчалар тез ўтади

Вақт, вақт, вақт… У бунчалар тез ўтади? Қаёққа бунчалар шошади? Бу қаттол шиддат инсон умрини тушга, рўёга айлантириб қўймайдими? Ухладинг-у, уйғондинг. Қисқагина давом этган тушингда эса бутун умрингни кўрдинг.
Бунчалар шафқатсизсан, вақт…
Етти фарзандли хонадоннинг тўнғичи эдим.
Бир куни уйга борсам,аллақачон йигирма олтига кириб қўйганлигимни кескинроқ оҳангда писанда қилишди. Катта синглимни-ку, турмушга узатгандик, аммо укаларим ғингшийвериб безор қилиб юборишди. Жон-жон деб уларга йўл берай десам, ота-онам кўнмайди: нима эмиш, шусиз ҳам овулда мен ҳақимда “ҳалигача бир боши иккита бўлмаган, бир балоси бор-ов, ахир бу тенгиларнинг боласи мактабга бораяпти” қабилида гап-сўзлар юрганмиш, агар бундай қилсам, ўша миш-мишларга пишанг берган бўларканман.
Дарвоқе, уйланиш борасида менда муаммонинг ўзи йўқ эди. Балки шу сабаблидир, бу масалага унчалик аҳамият ҳам бермабман. Яъниким отам кўп йиллар бурун, яқин жўрасиникига меҳмондорчиликка борганида унинг пилдираб чопиб юрган, мендан тахминан беш ёшлар кичик қизчасини кўриб қолади ва “Кел, қуда бўлайлик, шу қизингни тўнғичимга обераман”, дейди. Хуллас, гарчанд бориб қулоғини тишламаган бўлсам-да, ўзига хос бешиккертти. Орадан йиллар ўтди, отамнинг жўраси вафот этиб ҳам кетди. Аммо отам “Лафз ҳалол, мен ваъдамни бажараман, бўлмаса жўрам гўрида тик туради, у ёққа борганимда ёқамдан олади”, деб туриб олди. Хуллас, ким бориб кўриб келса “сочи узун” деб таърифлайдиган бу қиз неча йилдан бери ўша узун сочини ўриб, келган совчиларни қайтара- қайтара, тенг-тўшлари ўтириш-пўтиришларга чақирса ҳам чиқмасдан, каминани кутиб ўтирган эди.
Ўй-хаёлим Пуанкаре билан яримевклидли фазо ҳандасасида эди. Учрашувга чиқиб ўтирмадим. Шунча одам мақтаяптими, ҳар нечук, узун сочидан ўзга ҳам фазилатлар ҳам бисёрдир бўлғуси рафиқамда.
Ота-онанинг фарзандини уйлантириши фарз дейишади. Аммо мен бу “фарз”нинг қанчалар азобли, асабий тарзда кечишини ўшанда кўрдим. Тўй мени ён-атрофга реал кўз билан, ҳушёрроқ қарашга ўргатди, бошқачароқ айтадиган бўлсам, бирданига улғайтириб ҳам қўйди. Мен ўшангача ростдан ҳам романтик ўй-хаёллар оғушида “нон”ни “нанна” деб юрганимга ишонч ҳосил қилдим.
Институтда кичик илмий ходимман, маошим етмиш рубль. Тўй эса аждаҳо мисоли оғзини очиб турибди: етмиш рубль нима деган гап, одамнинг кулгисини қистатманг, минг рубль ҳам урпоқ бўлмайди… Ота- онамнинг, укаларимнинг қарз излаб елиб-югуришларини кўриб иссиғим чиқиб кетади, хижолатдан ўзимни қаерга қўйишимни билмайман. Яна ажабланаман: шунча ташвишларга, пул илинжида одамнинг ғурурини ер билан битта қилиб ташлайдиган бўйин эгиб туришларга, ҳали тўй бошланмасидан бурун қуда тараф билан тўрт газ мато устида жиққамушт бўлишларга, ҳалитдан у томон вакилларига – бежиз “душман томон” дейишмас экан шекилли – олайиб, “Бир амаллаб келинни тушириб олайлик! Кейин кунларингни кўрсатамиз!” дегандай ўқрайиб тикилишларига қарамасдан барибир улар бахтиёр эдилар. Минг уринсам ҳам, буни мантиқий жиҳатдан асослаб, тушуна олмадим. Ҳар нечук, укам айтганидек, шаҳарда илм ортидан қувиб юравериб оёғим ердан узилгани, урф-одатларимизни унутиб қўйганим рост шекилли. Мана шу хижолатпазлик асорати бўлса керак, тўй оқшоми игна устида ўтиргандек безовталаниб, ўртада ернинг чангини кўтарганча, астойдил ўйнаётган хеш-уруғларимга, яқинларимга мияси олиб ташланган қўйдек анграйиб термулиб ўтиравердим.
Чимилдиқда кўрдим: рафиқам сарғишдан келган, новчароқ қиз экан. Сочи, таърифланганидек, тақимини ўпмаса-да, белидан пастга тушиб турарди. Мен ҳар бир инсонни Коинот мўъжизаси, гултожи деб биламан. Инчунин, ҳар бир инсон азиз ва мукаррам. Мана шу ақида таъсирида ўсганман. Бўлғуси умр йўлдошимга ҳам шундай муносабатда бўлдим.
Ахир бу қиз уйдагиларининг ихтиёрини ўзи учун қонун деб билган, неча йил сарғайиб, умид-ишонч билан мени кутган, кўчада тенгдошлари билан ўйнаб-кулиб юрмаган, боғларда бегона йигитлар билан қўл ушлашиб сайр қилмаган. Мана шу келтирган қурбонликлари эвазигаёқ мен унга рисоладагидек эр бўлишим лозим ва жоиз эмасми? Илло, ўз бахти йўлида ихтиёрий равишда қабул қилинган ҳар қандай чеклов алал-оқибат муносиб мукофотланиши керак эмасми? Мана шу туйғулар таъсирида бўлса керак,
рафиқам кўзимга оловдек кўриниб кетди. Тепада Худо шоҳид, уйланганимга қадар ҳам, уйланганимдан кейин ҳам хотинимга хиёнат қилмадим, шундай имконият туғилганида эса, ўзимни олиб қочдим. Кўз очиб кўрганим умр йўлдошим бўлди.
Тўшак масаласида сал тортинчоқроқман. Билмадим, янгалари қандай йўл-йўриқ кўрсатишган, қандай сабоқ беришган, хуллас, қовушганимиздан сўнг, аёллик остонасини ҳатлаб ўтган рафиқам чойшабни кўрсатишдан ташқари бошимдан илиқ сув қуйиб, ювинтириб ҳам қўйганида, рости, қувончдан кўзларимга ёш келди, уялганидан бош эгиб турган хотинимни беихтиёр қучиб олиб, қулоғига ҳаяжон билан шивирладим: “Биз бахтли бўламиз, жоним…” Назаримда, шак-шубҳасиз шундай бўладигандек ҳам эди. Таассуфки… Мен кейинчалик сўнгги сўзни бирон марта хотинимнинг қулоғига шивирлаб айтмадим, айтолмадим. Ҳатто ўзим истаган тақдиримда ҳам дилимдан ўчиб кетган бу сўз тилимга қайта ситилиб чиқмади.
Орадан йиллар ўтди. Мен ҳар замон-ҳар замонда ўзимни чимилдиқда, келинчак ювинтириб қўяётган куёв сифатида тасаввур этишга уринаман, аммо буни эплолмайман, қайлардадир олисда қолган ғира-шира манзаралар янада хиралашади, туссизлашади, уларнинг ўрнини шафқатсиз воқелик эгаллаб олади-қўяди…
Ўша тонгда эса… етмиш икки томирим бўшашиб, оғзимнинг таноби қочган ҳолда, табиатнинг никоҳ, эр-хотинлик аталмиш тилсимотларига шукроналар айта-айта ўтирган маҳалим эди. Қайнонам кириб келди хонага. Бир амаллаб салом бердим. Қайнонам ўтирди. Ўзи билан олиб келган урчуғини йигира бошлади. Ҳа, аниқ эсимда бор, худди шундай бўлганди. Иккинчи онамга недир яхши гаплар айтгим келди. Ахир, шундай қизни вояга етказган, авайлаб-асраган, чанг ҳам қўндирмасдан, менга олиб келиб
тутқазган. Шу сабабли бўлса керак, қайнонам ҳол-аҳвол сўраш асносида “Қизим яхшими” деб қўйган маҳал, мени нима жин урди, тилимни қайси қарға чўқиди, билмайман, рафиқамни бир мақтаб қўяй деган ниятда талтайиб:
– Қизингиз ёмо-он… – десам бўладими!
Ҳа, ҳа, “ёмон” демадим, “ёмо-он” дедим, балки бундай бўлишини билганимда, “…зўр” деган сўзни ҳам қўшиб кетардим.
Умуман, менимча, кўп ҳолларда сўзларнинг ўзидан кўра уларнинг айтилиш оҳанги, ифода муҳимроқ. Сўз шакл бўлса, оҳанг – моҳият. Ҳамма гап моҳиятда, ахир. Шундай эмасми? Ахир шоир ҳам ўзининг севгилисига қараб, “Эҳ, қани энди дунёда яна бирон қиз сени мен каби ёмон кўрсайди”, дейди, “яхши кўрсайди” демайди. Илло ўша қиз ошиғига “ёмон кўраман” деб туриб аслида “яхши кўраман” деган, гап оҳанги билан айтган. Шоир буни тушунган. Аммо қайнонам тушунмади.
Ўзим кўрдим: олтмиш ёшли кампирнинг юзи бирдан қийшайиб, қаҳрли тус олди, кўзлари чақчайди. Бир юмалаб, эртаклардаги бурни узун ялмоғиз кампирга айланган қайнонам нафрат билан қарғанди:
– Қизим ёмон бўлса, яхшисини топиб ол!
Мен ҳали жавобга, ўзимни оқлашга оғиз жуфтлаб улгурмасимдан қайнонам шартта ўрнидан турди ва хонадан чиқди-кетди. Йўқ, шунчаки чиқмади, эшикни қарсиллатиб ёпиб чиқиб кетди. Қовун тушириб қўйганимни англадим. Ўнғайсиз қилиғи учун тарсаки еган боладай юзим уят ва номусдан ловуллаб ёнарди. Нимадир қилиш керак эди. Аммо нима?
Довдираб қолгандим. Мен то мулоҳаза юритиб, бирон қарорга келиб улгурганимча эса ғишт қолипдан кўчиб бўлганди: қизининг хонасига кириб, эшикни ичкаридан қулфлаб олган қайнонам янги келинчак билан тушга довур тарбиявий соат ўтказди. Ва… ва шу билан ҳаммаси тугади.
Кекса аёл нима деса дегандир, аммо хайр-маъзурни ҳам насия қилган онаси жўнаб кетганидан сўнг ичкаридан юлқиниб, ранги бўзариб чиқиб келган рафиқам биров билан уришгудай важоҳатда эди. Бу қиёфа уни анча-мунча хунук кўрсатарди.
Бу дунёда эркак киши учун энг оғири – ўзини оқлаш. Айниқса қилмаган гуноҳи учун. У пайтлари хотинимнинг юзида сал-пал ҳаё пардаси бор эди. Шунгами, хайриятки шанғилламасдан, аммо заҳарли сўзларни тишлари орасидан битта-битталаб чиқарган кўйи, бошимга маломат тошлари ёғдиришга тушиб кетди: “Боринг ўша яхшиларингизнинг олдига! Биз энди ёмон бўлиб қолдик-да, а? Ишингиз битгандан кейин… Ўзимам билувдим-а, бир келиб хабар олмаганингиздан шаҳарда ўйнашларингиз кўплигини…
Онамнинг гаплари тўғри ўзи. Сиз мени ўқимаган деб менсимайсиз. Лекин ўқиганлариниям кўраяпмиз. Бари бири-биридан баттар. Сиз ўшанақаларнинг орасида юргансиз-да…” На гапингни эшитадиган, на изоҳингга қулоқ тутадиган, дақиқасига ўттиз уч ўрнига, қирқ беш тезликда айланаётган пластинкадай тинмай жавраётган аёл олдида ўзимни қандай ҳам оқлай олардим? Бир-икки уриниб кўрдим, фойдаси бўлмади.
Хотинимнинг юрагимга наштардай санчилаётган ҳамма гаплари бир бўлди-ю, “Агар мен тегмаганимда.. мен тегмаганимда хотинсиз қолиб кетардингиз, юраверардингиз ўша бузуқларингиз билан, ўзингизам бузуқ бўлиб!” деган ҳақорати бир бўлди. Ё раб! Бу нима деган гап ахир! Ахир бу… менинг эркаклик шаънимни балчиққа қориш билан баробар эмасми? Нега, нега у биринчи кечадан кейиноқ менга умр йўлдоши бўлганлигини таъна қилади? Нима, у бўлмаса мен бир умр бўйдоқ ўтармидим?
Кўзларим намланди. Беихтиёр кафедрамиздаги исми-жисмига мос лаборант Мунисани, унинг ҳуркак нигоҳларини эсладим. Кейинги пайтлари уни кўрсам, юрагим дукиллаб урадиган, этим ғалати жимирлашадиган бўлиб қолганди. Шунинг учун кафедрага боришни ҳам йиғиштиргандим. Йўқ, йўқ, мен буни онгли равишда қилдим, мукофот ёинки мақтов илинжида эмас. Бу воқеани эслагим келмайди. Аммо қайси гуноҳим учун таъна-дашномлар дўли бунчалик устимга ёғилаяпти, шуни тушунмасдим. Яна кимдан, тун бўйи қучоғимда бўлган, мен ўпган, мени ўпган, ўзини менга бахшида айлаган, мени ювинтириб қўйган, мен ҳаяжон билан “жоним” деб атаганимда юзини уялинқираб яширган аёлдан.
Кўнглим бирдан бўм-бўш бўлиб, ҳувиллаб қолди. Хотинимнинг таъналаридан кўра бу гапларнинг нафрат ва ғазабга қоришиқ оҳанги мени адойи тамом қилмоқда эди. Қачон улгурди у менга душман бўлиб олишга? Қачон улгурди у менга бу қадар тийиқсиз алам билан қарашга? Нима, мен еб, у қуруқ қолдими? Қўйиб берса, ҳозирнинг ўзида мени пичоқлаб ташлашдан, этимни хомталаш қилишдан ҳам тоймайдиганга ўхшайди.
Айбим, онасига айтган бир оғиз гапимми?.. Шуми оғиз тўлдирилиб айтиладиган оилавий ҳаёт, шуми “эр-хотин – қўш ҳўкиз” деганлари? Яна ўзимча юрагим терак баргидай титраб, ич-ичимдан илтижо қиламан денг: “Э Худо, ишқилиб бу гапларни ота-онам ё ука-сингилларимдан биронтаси эшитиб қолмасин-да… Шарманда бўламиз-ку, шарманда…”
Синган кўнгилни чегалаб бўлмас экан.
Шу оқшом биз, бир кунлик эр-хотин, бир-биримизга тескари қараб ётдик. Хотиним-ку, тезда пишиллаб ухлаб қолди, лекин мен тонггача кўз юммай чиқдим. Бу мен кутган, айниқса биринчи кечадан сўнг ажойиб бўлишига ишониб қолган оилавий ҳаётга ўхшамасди…
Эртаси куни Пискуновнинг “Олий математика”сини ўқиб ўтиргандим. Хотиним бошимга келиб турди-турди, сўнг:
– Ўлдим-куйдим китобми? – деб сўради.
– Шунга ўхшашроқ, – деб қўяқолдим.
Рафиқам чўнтагидан ўқувчилар дафтаридан йиртиб олинган бир варақ қоғоз чиқариб берди:
– Уни Тошкентингизга борганда ўқийверасиз. Аввал манавини ўқинг.
Бу рўйхат эди. Адашмасам, агар ғиж-ғиж имло хатоларини тузатиб ўқисак, “Душанба холамнинг туғилган куни. Сешанба дугонамнинг тўйи. Чоршанба тушга аммамнинг уйида “нон синдирар”, кечқурун “қиз чақирди”… мазмунида эди. Бу рўйхат синоатини сўрадим. Ёш келин-куёв сифатида уларнинг ҳаммасига боришимиз керак экан. Табиийки, қуруқ қўл билан сўппайиб кириб борилмас, арзирли совға-салом олиш шарт экан.
Рафиқам алоҳида таъкидлаб ўтди:
– Ёш келинман. Ҳамманинг кўзи менда бўлади. Уялтириб қўйманг. Менинг уялганим – сизнинг ерга кириб кетганингиз бўлади-я.
Буни-ку, тушундим. Аммо нима учун ўзимизнинг тўйимизга тушган совға-саломлардан бунақа жойларга олиб бориш мумкин эмаслигини асло тушунмадим. Шунақа ирим бор эмиш: янги келин-куёвга берилган совға- саломларга тегинилса, шу рўзғордан барака кетаркан, уруш-жанжалам кўпайиб қоларкан. Бу мен учун олий математикадан ҳам қийинроқ масала эди. Эътироз билдиришга уриниб кўрдим:
– Пул масаласи сал оғирроқ бўлиб турибди-ку…
Рафиқам қовоғини уйди:
– Бўйнингизга мажбурлаб о силиб ол магандим . Мард бўлиб уйландингизми, энди бу ёғигаям чидаб беринг-да. Ахир икки бармоғимни бурнимга тиқиб, шўппайиб кириб борсам уйимдагилар, қариндош- уруғлар “Ўл бу кунингдан! Топганинг шу қурумсоқ бўлдими? Ўзинг пиширган ошни энди айланибам, ўргилибам ичавер” дейишмайдими? Устимдан кулишмайдими? Нима, биринчи кундан мени ер билан битта қилмоқчимисиз?
Яна тушунтиришга уриндим:
– Ахир… йўқ нарсани қаердан топай? Уйдагиларнинг аҳволи маълум- ку. Тўй қилиб беришди…
Эшитганим илон пўст ташлайдиган гап бўлди:
– Тўйни пеш қилманг. Жа унақа мақтанадиган тўй бўлгани йўқ. Онам бечора уятларда ўлди… Сиз менга тўйни миннат қилгандан кўра жондай холамнинг туғилган кунига нима совға қилишни ўйланг.
Буниси энди ҳаддан ортиқ эди. Жаҳлим чиққанини кўрган икки кунлик келинчак йиғламсиради:
– Менга не-не казо-казолардан совчилар келишганди. Мен бўлса…
Энди нимадир дейишга бефойда. Шу сабабли иккала қўлимни кўтардим-у, бош эгиб онамнинг ҳузурига чиқдим.
Кунда-кунора албатта бир тадбир чиқиб туради. Ҳақиқатан ҳам шаҳарда яшаб, қишлоқ расм-русумларидан, урф-одатларидан йироқлашиб кетган эканман. Унақа десам, бизнинг давримизда, мисол учун, аёллар туғилган кунларини бунақа тантанали нишонламасди, шекилли. Ё бола бўлиб, буни сезмаган эканмизми?

Дилмурод Бозаров